วิธีการสอน / ยุทธศาสตร์การสอน
การศึกษาเป็นส่วนหนึ่งของการดำเนินชีวิต
เพราะการศึกษาคือการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ และสติปัญญา
ดังนั้นการศึกษาอิสลามจึงมีเป้าหมายสำคัญในการสร้างคนให้เป็นคนที่มีความรับผิดชอบในการบ่าวที่ดีของอัลลอฮฺสามารถประกอบศาสนกิจได้ถูกต้อง
ดำเนินชีวิตเพื่อเป็นคนดีของสังคม และเป็นประชาชาติที่ดีของมวลมนุษยชาติ
วิธีการสอนจึงเป็นสิ่งสำคัญที่จะนำไปสู่เป้าหมายที่วางไว้ให้ประสบผลสำเร็จทั้งทางด้านประสิทธิภาพและประสิทธิผล
วิธีการสอนหรือยุทธศาสตร์การสอนจึงต้องสอดคล้องกับเนื้อหาและเป้าหมายของการจัดการศึกษา
ในบทกวีอาหรับบทหนึ่งได้กล่าวไว้ว่า
วิธีการมีความสำคัญกว่าเนื้อหา ซึ่งบทกว่าดังกล่าวได้เปรียบเทียบให้เห็นว่าในการดำเนินการเรียนการสอน
ถึงแม้นจะมีความรู้มากสักเพียงใด
แต่หากไม่มีเทคนิคและวิธีการถ่ายทอดความรู้ไปสู่ผู้ฟัง ก็ไม่สามารถบรรลุถึงวัตถุประสงค์นั้นได้
แต่ในขณะเดียวกันหากแม้นมีความรู้เพียงเล็กน้อย
แต่มีความรู้ความสามารถด้านเทคนิคและวิธีการถ่ายทอดแล้วก็สามารถไปถึงจุดประสงค์ได้ดียิ่งกว่า
อัลกุรอานได้กล่าวถึงวิธีการสอนหรือเทคนิคการสอนไว้ในซูเราะห์อัลนะฮฺลู
อายะห์ที่ 125 ไว้ว่า
ادْعُ إِلَى
سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ
بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ
وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ : النحل: 125
"จงเรียกร้องสู่แนวทางแห่งพระเจ้าของสุเจ้าโดยสุขุมและการตักเตือนที่ดีและจงโต้แย้งกับพวกเขาด้วยสิ่งที่ดีกว่า"
(อัลนะฮฺลู: 125).
ความหมายศัพท์
ادع :
คำว่า ادع ท่านอีหม่ามอิบนุกาซีรอธิบายว่าอัลลอฮฺได้ทรงสั่งให้ท่านรอซูลได้ชักชวนมนุษย์
الى سبيل ربك
หมายถึงสู่เส้นทางของอัลลอฮฺ
(ศาสนาอิสลาม)
با الحكمة : ท่านอาบีฮาซันกล่าวว่า بالحكمة มีความหมายสองประการคือ
ด้วยอัลกุรอานและอัลฮาดิษ
وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ : เชคอัฮหมัดซอวีอธิบายว่าคำพูดที่ดีหรือการตักเตือนด้วยคำพูดที่อ่อนโยน
وجادلهم
بالتي هي أحسن หมายถึงการโต้ตอบด้วยเหตุผลที่ดี
อรรถาธิบายโองการ
อายะห์นี้อัลลอฮฺได้กล่าวถึงวิธีการเผยแผ่ศานาของท่านรอซูลมูฮัมหมัด
ศ็อลฯ คำว่า أدع หมายถึงการชักชวน
การเผยแผ่ การเรียกร้อง
ในการเผยแผ่อิสลามนั้นได้อธิบายถึงยุทธศาสตร์การเผยแผ่ศาสนาของท่านรอซูลไว้ คือ ด้วยวิทยปัญญา
(ฮิกมะฮฺ) การตักเตือนที่ดี และการพูดคุยโต้ตอบ
ด้วยยุทธศาตร์ดังกล่าวได้แพร่ขยายสู่ศาสตร์วิชาอื่นๆ ด้วยกัน เช่น การสื่อสาร
การจัดการเรียนการสอน เป็นต้น
ในหนังสือตัฟซีรญาลาลัยน์
ได้อธิบายไว้ว่า
ادع الناس يا محمد صلى الله عليه وسلم
إلى سَبِيلِ رَبّكَ دينه {بالحكمة} بالقرآن {والموعظة الحسنة} مواعظة أو القول
الرقيق {وجادلهم بالتى} أي المجادلة التي {هِىَ أَحْسَنُ} كالدعاء إلى الله بآياته
والدعاء إلى حججه {إِنَّ رَّبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ} أي عالم {بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ
أَعْلَمُ بالمهتدين} فيجازيهم، وهذا قبل الأمر بالقتال. ونزل لما قتل حمزة
โอ้มูฮัมหมัด
จงเรียกร้องมนุษย์สู่เส้นทางของพระองค์ ด้วยวิทยปัญญาของอัลกุรอาน ด้วยการตักเตือน
(นาซีฮัต) หรือการพูดจาที่ดี และการโต้เถียงด้วยวิธีการโต้เถียงที่ดี อ่อนโยน
นักวิชาการได้อธิบายว่าอายะห์นี้เป็นการกล่าวถึงวิธีการเผยแผ่อิสลามไปสู่กลุ่มคนต่างๆในสังคม
นักวิชาการที่ความรู้สูงจะต้องเผยแผ่ศาสนาด้วยวิธีการวิทยปัญญา (ฮิกมะฮฺ)
บุคคลทั่วไปจะต้องเผยแผ่ด้วยวิธีการเป็นการตักเตือนและการชักชวนที่สามารถเข้าถึงใจของเขา
ส่วนผู้ที่นับถือศาสนาอื่นจะต้องเผยแผ่ด้วยวิธีการพูดคุยแลกเปลี่ยนความคิดเห็นอย่างอ่อนโยนและมีเหตุผล
ถึงแม้อายะห์นี้จะกล่าวถึงหัวข้อสำคัญในการเผยแผ่ศาสนา
แต่หากศึกษาอย่างลึกซึ้งแล้วจะพบว่าการ เผยแผ่ศาสนาและการศึกษานั้นมีความเหมือนอยู่ด้วยกันสี่ประการ
คือ
- ผู้สอน/ดาอีย์
ในการเผยแผ่ศาสนานั้นเรียกว่าดาอีย์ ส่วนทางการศึกษาคือครูผู้สอน
- ผู้เรียน/มัดอู หมายถึงผู้เรียนหรือผู้ที่ถูกชักชวน
- เนื้อหา
เนื้อหาของการเผยแผ่ศาสนานั้นส่วนใหญ่จะเป็นเนื้อหาของศาสนา
และการศึกษาจะเป็นความรู้ทั่วไปทั้งวิชาการศาสนาและสามัญ
- เป้าหมาย
คือการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมด้วยกระบวนการและวิธีการต่างๆสู่การเป็นบ่าวที่ดีของพระองค์
ยุทธศาสตร์การสอนในซูเราะห์อัลนะฮ์ลู
อายะห์ที่ 125
การจัดการเรียนการสอนที่ดีนั้นผู้สอนจะต้องรู้จักผู้เรียนเป็นรายบุคคล
ซึ่งจะทำให้การถ่ายทอดความรู้ด้วยการใช้เทคนิคและวิธีการสอนที่สอดคล้องกับความรู้ความสามารถของผู้เรียน
ท่านรอซูลได้กล่าวไว้ความว่า “จงกล่าวหรือชักชวนมนุษย์ให้สอดคล้องกับความสามารถของผู้ฟัง”
ในการจัดการเรียนการสอนนั้นเราสามารถแบ่งนักเรียนออกเป็นสามกลุ่มด้วยกัน คือ เก่ง
ปานกลาง และอ่อน อายะห์นี้อัลลอฮฺ ซบ.ได้กล่าวถึงวิธีหรือยุทธศาสตร์การสอนไว้สามประการด้วยกัน
คือ วิทยปัญญา (ฮิกมะฮฺ) การตักเตือนที่ดี และการโต้เถียงที่ดี
ซึ่งวิธีการดังกล่าวสอดคล้องกับการแบ่งกลุ่มนักเรียนในปัจจุบัน
1.
วิทยปัญญา (الحكمة)
นักวิชาการหลายท่านได้ให้คำนิยามของฮิกมะฮฺไว้ดังนี้
ซัฟวาน
อัลฟานดี ได้อธิบายว่าฮิกมะฮฺ คือ
คำพูดที่หนักแน่นและเที่ยงตรงที่สามารถแบ่งแยกถึงความชัดเจนระหว่างความดีและความชั่ว
ส่วนกูรอยซฺ ซีฮาบ ( Quraish Shihab) อธิบายไว้ว่าฮิกมะฮฺ คือ
สิ่งที่สำคัญที่สุด ทั้งด้านความรู้และการกระทำ ฮิกมะฮฺหมายความรวมถึงทุกสิ่งทุกอย่างที่สามารถสร้างความดีและจะต้องมีการปฏิสัมพันธ์ที่ดีหลีกเลี่ยงจากความชั่ว
มูฮัมหมัด
อับดุฮได้อธิบายว่าฮิกมะฮฺ คือการใช้คำพูดสั้นๆ แต่มีความหมายลึกซึ้งและกว้าง
ส่วนอัลซามัคซารี กล่าวว่าฮิกมะฮฺหมายถึงสิ่งที่เป็นสัจธรรม หลักฐานที่เป็นจริง
และคัมภีร์อัลกุรอาน ซึ่งหมายถึงการชักชวนสู่เส้นทางของอัลกุรอานที่ครอบคลุมด้วยวิทยปัญญา
จากความหมายของนักวิชาการข้างต้น
สามารถวิเคราะห์ถึงกระบวนการจัดการเรียนการสอนว่า วิธีสอนแบบวิทยปัญญา (ฮิกมะฮฺ) นี้
หมายถึงการถ่ายทอดความรู้ด้วยคำพูดที่นุ่มนวล อ่อนโยน แต่แฝงด้วยความจริงจัง
มีเหตุและผลที่เหมาะสมกับความสามารถของผู้เรียน
เพราะวิธีการดังกล่าวจะสามารถสร้างความเชื่อมั่นแก่ผู้เรียน การใช้เทคนิคการสอนนี้ชี้ให้เห็นถึงภาระหน้าที่และความรับผิดชอบของผู้สอนในการถ่ายทอดความรู้
การสอนด้วยเทคนิควิทยปัญญา
(ฮิกมะฮฺ)นี้จะสร้างบรรยากาศการเรียนรู้อย่างเป็นกัลยาณมิตร
มีการปฏิสัมพันธ์ที่ดีระหว่างผู้เรียนกับผู้สอน
ดังนั้น
ฮิกมะฮฺจึงหมายถึงความสามารถทางด้านความรู้ทางด้านทฤษฎีและเทคนิควิธีการสอนต่างๆ ด้วยวิธีการสอนดังกล่าว
ครูผู้สอนจะต้องมีปฏิสัมพันธ์ที่ดีกับผู้เรียน
เพื่อสร้างความเชื่อถือและความเชื่อมั่นของผู้เรียนที่มีต่อครูผู้สอน
ซึ่งจะเปลียนจาก ครูเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้ (Teacher oriented) ให้เป็น นักเรียนเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้
(student oriented) เพราะครูผู้สอนที่ดีจะต้องสามารถพัฒนาผู้เรียนไปสู่มนุษย์ที่สมบูรณ์ทั้งร่างกาย
จิตใจ และสติปัญญา
2.
ตักเตือน
مَوْعِظَة
ตามพจนานุกรมภาษาอินโดนีเซีย
مَوْعِظَة หมายถึงการตักเตือนหรือบทเรียน
ในอายะห์นี้หมายถึงบทเรียนที่ดี ท่านญาลาลุดดีนได้กล่าวไว้ในหนังสือตัฟซีรของท่านว่าการตักเตือนและคำพูดที่อ่อนโยน
ส่วน
กูรอยซฺ ซีฮาบ (Quraish Shihab) ได้อธิบายว่า مَوْعِظَة หมายถึงการให้คำตักเตือนและการเปรียบเทียบที่สามารถโน้มน้าวจิตใจของผู้ฟังที่มีความสามารถพอประมาณได้
การตักเตือนจะต้องให้ด้วยคำพูดที่ดีและอ่อนโยนจึงจะสามารถสื่อถึงจิตใจของผู้ฟัง
ญามาลุดดีน
อับดุลเราะมัน อัลเญาซี ในหนังสือ “كتاب زاد المصير فى العلم التفسير” ได้อธิบายไว้ว่า مَوْعِظَةِ
الْحَسَنَةِ มีสองประการคือบทเรียนจากอัลกุรอาน
ดังที่ท่านอิบนุอับบาสได้กล่าวไว้ และมารยาทที่ดี ส่วน ตัฟซีรอัลมานัรได้ให้ความหมายของ مَوْعِظَةِ ِ ว่าเป็นคำลักษณะนามจากคำว่า
واعظ หมายถึงการตักเตือนในสิ่งที่ดี
หลีกเลี่ยงจากสิ่งที่เลวร้าย ด้วยการให้ขวัญกำลังใจและให้เกิดการเกรงกลัวต่อบาปกรรม
จนทำให้เกิดการปฏิบัติตนตามแนวทางที่ถูกต้อง
นักวิชาการอธิบายความหมาย الموعظة الحسنة ว่า :
- บทเรียนและคำตักเตือน
- เทคนิคการสอนด้วยการใช้คำพูดที่ดีและสร้างบรรยากาศการเรียนรู้ที่ดี
- การเรียนรู้ที่สอดคล้องกับพัฒนาการของผู้เรียน
- การตักเตือน (นาซีฮัต) ที่ดี
การจัดการเรียนการสอนด้วยเทคนิคหรือวิธีนี้
ผู้สอนจะต้องรู้จักผู้เรียนและขจัดอัตตาที่มีอยู่ในตัวผู้เรียน
เพราะผู้เรียนมีความต้องการทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ และสติปัญญา ดังนั้น
ผู้สอนจึงต้องรู้จักผู้เรียนเป็นรายบุคคล เพราะการตักเตือนที่ดีจะต้องรู้จักใช้คำพูดที่ดี
รู้จักเวลาและสถานการณ์ที่เหมาะสม จึงจะทำให้เกิดผลดีต่อผู้เรียน
การตักเตือนที่ดี
เป็นเทคนิคและวิธีการสอนในอิสลาม ที่จะทำให้จิตใจมีความบริสุทธิ์
พร้อมและยอมรับการตักเตือนจากผู้สอน และพัฒนาตนเองให้ป็นบ่าวที่ดีของพระองค์
จากความหมายข้างต้น
จึงสรุปได้ว่า คำตักเตือนนั้นจะต้องใช้วาจาที่นุ่มนวล อ่อนโยน
และไม่ส่งผลกระทบต่อจิตใจของผู้ฟัง
จนทำให้ความสัมพันธ์ระหว่างผู้ให้กับผู้รับจะต้องหมองใจกัน
นอกจากนั้นการให้คำตักเตือนนั้นจะต้องดูสภาพการณ์และสถานการณ์ที่เอื้ออำนวยด้วย
สิ่งสำคัญในการตักเตือนนั้น
ผู้สอนจะต้องเป็นแบบอย่างที่ดีด้วย ไม่ใช่เพียงแค่ทฤษฎีการเรียนรู้เท่านั้น เช่น
หากจะสอนเกี่ยวกับการบริจาคทาน
ผู้สอนก็จะต้องเป็นผู้ที่มีพฤติกรรมในการบริจาคทานแก่ผู้ยากไร้
ดังที่อัลลอฮฺได้กล่าวไว้ว่า “จงเริ่มต้นจากตัวเองก่อน” การสอนด้วยวิธีการเป็นแบบอย่างนี้อัลลอฮฺก็ได้กล่าวไว้ใน
ซุเราะห์อัศศอฟ อายะห์ที่ 2-3
ว่า
“โอ้บรรดาผู้ศรัทธาทั้งหลาย
เหตุใดเจ้าได้กล่าวบางอย่าง แต่เจ้าไม่ได้ทำ
แท้จริงแล้วอัลลอฮฺทรงกริ้วแก่ผู้ที่กล่าวแล้วไม่ได้กระทำตามที่ได้กล่าวไว้”
อายะห์ดังกล่าวสามารถสรุปบทเรียนทางการศึกษา
คือ คำพูดที่เปี่ยมด้วยความรัก
ความจริงใจที่สามารถสื่อถึงจิตใจของผู้ฟัง การตักเตือน การให้คำปรึกษา และการแนะนำสิ่งดีๆ
ที่สามารถเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมของผู้ฟังได้ กระบวนการเรียน
3. การโต้ตอบ ((جادل
อิหม่ามตันฏอวีย์ได้ให้ความของ
جادل ว่าการเอาชนะผู้อื่นด้วยหลักฐานและเหตุผลที่เหนือกว่า
ส่วนอัลนาซาฟีย์ได้อธิบายว่าการให้เหตุผลและการโต้ตอบด้วยคำพูดที่อ่อนโยน
ที่สามารถเข้าถึงจิตใจ และสามารถจุดประกายความคิดของผู้ฟังได้ ส่วนอิหม่ามญาลาลุดดีน
ได้อธิบายว่าการโต้ตอบหรือการถกเถียงด้วยวิธีการที่ดี
ด้วยหลักเหตุและผลที่สามารถสร้างความเชื่อมั่นและยอมรับด้วยสติสัมปชัญญะที่สมบูรณ์
ส่วน กูรอยซฺ ซีฮาบ (Quraish Shihab) ได้อธิบายถึงความหมายของ جادل ว่าการอภิปรายที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานของเหตุและผลจนเป็นที่ยอมรับของทุกฝ่าย
การอภิปรายที่ดีจะต้องรู้จักการใช้วาทศิลป์ ไม่ใช้คำพูดที่หยาบคาย
ในอายะห์อัลลอฮฺได้ย้ำเตือนอีกว่าในการอภิปรายนั้นต้องเป็นสิ่งที่ดี (حسنة)
เป้าหมายสำคัญที่อัลลอฮฺได้กล่าวไว้ในอายะห์นี้ คือ
การโต้เถียงหรือแลกเปลี่ยนความคิดเห็นด้วยวิธีการที่ดี
ซึ่งนักวิชาการได้สรุปไว้ว่า การโต้เถียงที่ดีนั้น (وجادلهم بالتي هي أحسن) คือ
-
การโต้ตอบที่ดี
ให้ประโยชน์ รู้จักอดทนและอดกลั้น มีความอ่อนโยน
และพร้อมยอมรับความคิดเห็นอย่างตรงไปตรงมา
-
การแลกเปลี่ยนความคิดเห็นที่ทำให้เกิดความพึงพอใจทั้งสองฝ่าย
-
การโต้เถียงที่ดีจะต้องรู้จักการให้เกียรติซึ่งกันและกัน
ไม่ทำให้อีกฝ่ายเกิดความไม่พอใจหรือเคียดแค้น
การศึกษาในปัจจุบันที่ได้เน้นให้ผู้เรียนเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้
วิธีการสอนแบบอภิปราย เสวนา
หรือการสัมมนาจึงเป็นวิธีการสอนอีกแบบหนึ่งที่จะช่วยให้ผู้เรียนสามารถคิดวิเคราะหื
และหาข้อสรุปด้วยตัวเอง โดยมีครูผู้สอนเป็นผู้ให้คำปรึกษา
การอภิปรายหรือการโต้แย้งจะต้องดำเนินด้วยการใช้คำพูดที่ดี
ให้เกียรติซึ่งกันและกัน
ใช้สติปัญญาในการหาข้อมูลโต้แย้งเพื่อให้ได้มาซึ่งความจริงและความถูกต้อง
อัลลอฮฺทรงห้ามการใช้อารมณ์ในการตัดสินบางสิ่งบางอย่าง จนทำให้เกิดการปะทะคารม
ส่งผลทำให้ทำลายความสัมพันธ์ระหว่างกันจนเกิดเป็นศัตรูขึ้น เป้าหมายสำคัญในการสอนวิธีการร่วมอภิปรายหรือการโต้แย้งนี้
เพื่อฝึกให้ผู้เรียนเป็นผู้พูดและผู้ฟังที่ดี รู้จักการใช้สติปัญญาในการหาเหตุผลมาใช้ในการหาข้อเท็จจริง
ดังนั้น
การจัดการเรียนรู้ในเทคนิคการสอนนี้คือการอภิปรายหรือโต้วาที
การเสวนาแลกเปลี่ยนความคิดเห็น การพูดคุยด้วยการให้เกียรติซึ่งกันและกัน
จุดประสงค์ของการใช้เทคนิคการสอนด้วยวิธีนี้เพื่อให้เกิดการใช้ความคิดเห็นในการค้นหาความจริง
การใช้สติปัญญาในการใช้เหตุและผลในการตัดสินใจ
การใช้คำพูดที่ดีที่ทำให้ผู้ร่วมสนทนาเกิดความพอใจและรู้สึกเป็นกัลยาณมิตร
สรุป
การศึกษาเป็นสิ่งสำคัญต่อมนุษย์ทุกคน
เพราะการศึกษาเป็นการพัฒนามนุษย์สู่ความเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ทั้งด้านจิตพิสัย
ปัญญาพิสัย และทักษะพิสัย การจัดการเรียนการสอนเป็นการดำเนินการอย่างเป็นระบบ
ที่ทุกองค์ประกอบจะต้องเชื่อมโยงซึ่งกันและกัน
และองค์ประกอบสำคัญที่นำกระบวนการเรียนรู้สำเร็จถึงเป้าหมายที่วางไว้คือ
เทคนิคและวิธีการสอน
เพราะเทคนิคและวิธีการสอนจะนำสู่เป้าหมายได้ดีและมีประสิทธิภาพมากขึ้น
ซูเราะห์อัลนะฮ, อายะห์ที่ 125 ได้กล่าวถึงยุทธศาสตร์การสอนไว้สามประการ
คือ
1. การสอนด้วยวิธีวิทยปัญญา
(ฮิกมะฮฺ) คือการสอนที่ให้เห็นข้อเท็จจริงอย่างเป็นสัจธรรม หายจากความเคลือบแคลง
สงสัย ด้วยการใช้คำพูดที่สามารถสื่อถึงจิตใจของผู้ฟัง
2. การสอนด้วยวิธีการตักเตือนที่ดี
คือ การตักเตือนหรือการชี้แนะด้วยวาจาที่นุ่มนวล อ่อนโยน และเป็นแบบอย่างที่ดี
3. การสอนโดยวิธีการโต้ตอบหรือการอภิปราย
คือ การโต้ตอบและยอมรับความคิดเห็นซึ่งกันและกัน
โดยอยู่บนพื้นฐานของความบริสุทธิ์ใจ
อ้างอิง :
1. Al-Qur’an
tarjamah DEPAG
2. Tafsir
Ibnu Katsir
3. Tafsir
Al-Baghawi ( Maktabah Syamela )
4. Kitab
Al-hidayah Ila Bulughi al-Nihayah
5. Zad
Al-masir fi ‘Ilmi al-Tafsir
6. Kamus
al-Munawir
